Το Περτούλι είναι το τελευταίο χωριό προς ΒΑ από τα 32 Βλαχοχώρια της άλπειας περιοχής του Ασπροποτάμου.

Η κτήση του χωριού σκεπάζεται από πυκνό σκοτάδι των αιώνων που πέρασαν. Είναι βέβαιο ότι προϋπήρχε από μακρινούς άγνωστους χρόνους.
Στον Κώδικα 221/8α της ιεράς μονής Βαρλαάμ Μετεώρων των αρχών του 10ου αιώνα, αναφέρεται ως «Περτούλη».

Από το 1741 και μετά, αναφέρεται συχνά σε κατάστιχα της Αγίας Μονής Μετεώρων. Σίγουρο είναι ότι, εδώ και τουλάχιστον τριακόσια χρόνια παραμένει στην ίδια θέση, όπου βρίσκεται σήμερα, παρά τις πολλές

καταστροφές από επιδημίες, εμπρησμούς βαρβαρικών ορδών, πολέμων.
Εκδοχές σχετικά με το όνομά του είναι οι εξής:

Πορτούλι ήτοι μικρή πόρτα Από τον λατινικό αόριστο του ρήματος -perfero-pertuli ήτοι διαμετακομιστική οδός Από το όνομα του Μπέρτα που φέρεται φύλαρχος ή οικιστής του, μετά την εγκατάλειψη του οικισμού, λόγω πανώλης ήτοι, Μπερτούλι χωριό του Μπέρτα Από τη βλάχικη λέξη per=αχλαδιά και την κατάληξη et που δηλώνει το μέρος που υπάρχουν πολλά δέντρα αχλαδιάς, η οποία και θεωρείται η πιθανότερη.

Πάντως από τον 10ο αι. που έχουμε στοιχεία αναφοράς του οικισμού με το όνομα «Περτούλη» μέχρι σήμερα, δεν έχει αλλάξει το όνομά του, εκτός από την κατάληξή του.

Θεωρείται βέβαιο ότι, το Περτούλι και η γύρω περιοχή κατοικούνταν την Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο, καθώς και τους αρχαίους χρόνους. Στην άποψη αυτή οδηγού τα εξής στοιχεία:

το χωριό Πύρρα, 10 χλμ. περίπου δυτικά του Περτουλίου, οφείλει το όνομά του στο βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο (319-273 π.Χ.), που ήταν και έδρα του βασιλείου του στα χωριά Καλόγηροι και Βροντερό,15 χλμ. ανατολικά του Περτουλίου, βρέθηκαν τυχαία στα χωράφια αξιόλογα αρχαία μνημεία των κλασικών χρόνων ότι στο Περτούλι και άλλα προς τα δυτικά χωριά (Βετερνίκ, Πύρρα, Γαρδίκι κ.λπ.) οι κάτοικοι μιλούσαν λατινογενή γλώσσα, που όπως προείπαμε μεταδόθηκε στους αυτόχθονες από ρωμαίους οροφύλακες στρατιώτες.

Αξίζει να αναφέρουμε εδώ ότι, σε ιδιοκτησία περτουλιώτη βρέθηκε θαμμένος σκελετός και κομμάτια από δερμάτινα εξαρτήματα στολής ρωμαίου ή βυζαντινού αξιωματούχου. Στη θέση «Παρασκευούλα» της Μπουντούρας, κατά την κατασκευή υδραγωγείου, βρέθηκε από τους εργάτες αντικείμενο σε σχήμα δίσκου μεταλλικού με ανάγλυφη διπρόσωπη παράσταση, ο οποίος πιθανότατα ανάγεται στη βυζαντινή περίοδο, η τύχη του οποίου αγνοείται. Οι πληροφορίες μας δόθηκαν από εργάτες Χρυσομηλιώτες.

Στην τουρκική απογραφή του 1454/55 τμήμα του οικισμού με όνομα «Pirtuli» μνημονεύεται ως τιμάριο τριών χριστιανών, στο οποίο κατοικούσαν 32 οικογένειες, 6 ανύπαντροι, 2 χήρες. Το 1758 αναφέρεται ότι είχε γύρω στις 100 οικογένειες, ενώ το 1820 είχε 38 σπίτια, το 1881 είχε 307 κατοίκους. Μνεία κάνουν οι Πουκεβίλ και Μπωζούρ ως το τελευταίο χωριό των Ασπροποταμιτών Βλάχων. Σημειωτέον ότι, από το επόμενο χωριό προς τα ΒΑ η Ελάτη και τα συνεχόμενα, δεν μιλούσαν ποτέ την βλάχικη γλώσσα.
Η πληροφορία ότι το 1720 ερημώθηκε λόγω πανώλης είναι ανεπιβεβαίωτη.

Στην περίοδο του Αλή Πασά παρατηρείται σημαντική ανάμειξη των Τούρκων στις υποθέσεις των ορεινών χωριών του Ασπροποτάμου και επήλθαν μετακινήσεις μεγάλων οικογενειών από την Ήπειρο, προς τα χωριά της Πίνδου. Πολλά από τα Βλαχοχώρια έγιναν τσιφλίκια του Αλή και των γιών του. Οι κάτοικοι του Περτουλίου και άλλων χωριών αναγκάστηκαν, να πληρώνουν ενοίκιο για να βόσκουν στα προγονικά λιβάδια, ενώ άλλοι αναγκάστηκαν να τα εγκαταλείψουν και να φύγουν σε άλλους ελλαδικούς χώρου ή εκτός ορίων. Αυτοί ήταν ευκατάστατοι πρόκριτοι, τσελιγκάδες, έμποροι, τεχνίτες. Έφευγαν μεμονωμένα ή κατά ομάδες ακολουθούμενοι από τους πάροικους.

Στο Δ΄ μέρος του παρόντος, προς επιβεβαίωση αυτών, παραθέτουμε αυτούσιο σημαντικότατο μνημόνιο του Δημητρίου Τριανταφυλλίδη - Καποτά, από 2/12/1925, ενδεικτικό των καταστάσεων και γεγονότων της περιόδου 1807, με τη σημείωση ότι το προσωνύμιο Καποτάς αναφέρεται στο επάγγελμα των προγόνων του, ήτοι κατασκευαστές καπότων.
Τα αυξομειούμενα στοιχεία σπιτιών, οικογενειών και ατόμων του Περτουλίου, που αναφέρονται παραπάνω, οφείλονται στις μετακινήσεις αυτές και σε επιδημίες.
Όσο αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς του Περτουλίου κατά την Τουρκοκρατία, υπάρχει αναφορά σε κατάλογο τσιφλικιών του Αλή Πασά, από τον οποίο προκύπτει ότι ο εν λόγω είχε ιδιοκτησία στο Περτούλι, καθώς θεωρείται ανέκαθεν κεφαλοχώρι. Σε έγγραφο του Βελή Πασά, γιου του Αλή του 1818 γίνεται λόγος για πληρωμή φόρων από τους κτηνοτρόφους του Περτουλίου, στο οποίο αναφέρονται και τα «Περτουλιώτικα Λιβάδια» ως ιδιοκτησία του Βελή Πασά.
Ο θάνατος του Αλή το 1822, όταν ήδη είχε ξεσπάσει η Ελληνική Επανάσταση, δεν απάλλαξε τα ορεινά χωριά από τις καταστροφές και η έξοδος συνεχίστηκε.

Τον Ιούνιο του 1822 ο Αρβανίτης Σελιχτάρ Μπόδας, δεβρέναγας του πασά της Σκόδρας Μαχμούτ, αφού διέλυσε τους λιγοστούς επαναστάτες του καπετάνιου τ' αρματολικιού του Ασπροποτάμου Ν. Στορνάρη εύκολα, επειδή πολλοί από τους δικούς του (Στορνάρη) βλέποντας τις κινήσεις του Αρβανίτη, έσπευσαν να ασφαλίσουν τις οικογένειες και τα κοπάδια τους, αφήνοντας το αρματολίκι ξέφραγο, έκαψε το Περτούλι, το Βετερνίκ και την Πύρρα, αφού πρώτα τα λεηλάτησε και κατέστρεψε τα πάντα.
Οι κάτοικοι του Περτουλίου πανικοβλημένοι είχαν κρυφτεί στο πυκνό ελατοδάσος, πάνω από την τοποθεσία «Χαλιάδια». Όταν το 1826 πέρασε ο Κασομούλης δεν ήταν σε θέση να εντοπίσει ούτε τα θεμέλια των σπιτιών. «Γης Μαδιάμ έγιναν από τη φωτιά. Ούτε γνώριζες που ήταν τα μεγαλοπρεπή σπίτια, ούτε οι καλύβες των πτωχών. Εκλαύσαμεν βλέποντα τον λαόν εξαπλωμένον έξω εις τον ήλιον, προσπαθούντα να κάμει καλύβες από φλούδες ελάτης». Ο ίδιος είχε περάσει πριν από το 1821 από τα ίδια χωριά.
Του είχαν κάνει μεγάλη εντύπωση τα καλαίσθητα σπίτια, η οικονομική τάξη και γράφει: «Κατοικούνταν από διαφόρων ειδών ανθρώπους, εμπόρους, ποιμένας, τεχνίτας των καπότων. Πλουσίους, εκτός από μερικούς, δεν εύρισκες, πλην ούτε πτωχούς. Πληθυσμός βιομήχανος, τα φορέματά των συνίσταντο περισσότερο από εντόπια βαμβακερά και μάλλινα, που ήταν η βιομηχανία του τόπου».

Εκεί στα Χαλιάδια έμειναν δέκα οκτώ χρόνια. «Εκεί στις πρόχειρες ελατοκαλύβες οι γεροντότεροι με τις διηγήσεις ηρωικών ιστοριών, θρύλων, παραμυθιών, παροιμιών, με τη διδασκαλία δημοτικών τραγουδιών, εθνικών χορών, με τις αφηγήσεις κυνηγετικών άθλων και κλέφτικων κατορθωμάτων, αντικαθιστούσαν το ανύπαρκτο σχολείο, γίνονταν αυτοσχέδιοι, εμπειρικοί δάσκαλοι, εμφυσούσαν στα παιδιά την αγάπη προς την πατρίδα, τη λατρεία προς τη θρησκεία, μιλούσαν για την αλήθεια, τη λαϊκή δικαιοσύνη» (Αλ. Χατζηγάκη). Όλα αυτά συνιστούσαν εθνική αγωγή ελεύθερου πολίτη, κρατούσαν ζεστή την ελπίδα για ελευθερία, ενδυνάμωναν την ανάγκη για καλύτερη, δημιουργική ζωή.