Καρυές
Ο οικισμός των Καρυών αποτελεί την πρωτεύουσα του Αγίου Ορους από τον 10ο αιώνα. Εδώ έχει την έδρα της η Ιερά Κοινότητα του Αγίου Ορους και η Ιερά Επιστασία, όπως επίσης και αντιπροσωπείες των είκοσι Μονών.
Στις Καρυές βρίσκεται ο πολιτικός διοικητής ενώ είναι εκατεστημένες και διάφορες υπηρεσίες όπως: αστυνομική διοίκηση, ΕΛΤΑ, Κοινοτικό ιατρείο και ΟΤΕ. Ακόμη στην περιοχή των Καρυών εδρεύει
και η εκκλησιαστική σχολή Αθωνιάδα.
Όλα τα κτίσματα που υπάρχουν στις Καρυές ανήκουν στις είκοσι μονές. Ανάμεσα σε αυτά είναι πολλά κελλιά και οι Αντιπροσωπείες (κονάκια), των δεκαεννέα από τις είκοσι μονές. Δεν έχει κονάκι η Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου λόγω της ελάχιστης απόστασης από εδώ.
Το σημαντικότερο κτίσμα των Καρυών είναι ο αρχαιότερος ναός του Αγίου Όρους, ο ναός του Πρωτάτου που ονομάστηκε έτσι διότι αποτελεί την έδρα του Πρωτεπιστάτη (Πρώτου) και είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Είναι τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλλο με μετέπειτα προσθήκη εγκάρσιου κλίτους.
Το κτίσμα δέχθηκε αρκετές επεμβάσεις για την συντήρησή του μέχρι την τελευταία ανακαίνησή του. Προσωπικότητες όπως ο μάγιστρος Λέοντας (αδελφός του Νικηφόρου Φωκά) και ο Ιωάννης Ίβηρας προσέφεραν πολλά και κόσμησαν με κειμήλια το Πρωτάτο.
Ο ναός του Πρωτάτου, μετά από την πυρκαγιά του 1290 αγιογραφήθηκε από τον πρωτομάστορα της Μακεδονικής σχολής Μανουήλ Πανσέληνο στις αρχές του 14ου αιώνα, με τοιχογραφίες
που διατάσσονταιι σε τέσσερις επάλληλες ζώνες. Στην ανώτερη και κατώτερη ζώνη παριστάνονται ολόσωμες μορφές προπατόρων, προφητών και στρατιωτικών αγίων. Στις δύο ενδιάμεσες και πλατύτερες ζώνες απεικονίζονται, ευαγγελικές σκηνές και σκηνές από το βίο της Θεοτόκου. Μεταξύ αυτών των σκηνών παρεμβάλλονται οι Ευαγγελιστές.
Τοιχογραφημένες εικόνες της Ένθρονης Θεοτόκου και του Ένθρονου Χριστού κοσμούν τα δύο μεγάλα προσκυνητάρια μπροστά από το ιερό. Στο ιερό βήμα παριστάνονται κυρίως αγιορείτες άγιοι.
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας έγιναν κάποια συμπληρωματικά έργα. Το 1781 ανεγέρθηκε το κωδονοστάσιο πάνω σε παλαιότερα θεμέλια. Με την πάροδο των χρόνων το κτίσμα άρχισε να εμφανίζει επικίνδυνες φθορές που υποχρέωναν την ανακαίνισή του. Το έργο αυτό ξεκίνησε το 1955, γεγονός που διέσωσε τις περίφημες τοιχογραφίες του ναού.
Γνωστά κειμήλια της Ορθοδοξίας που κοσμούν το Πρωτάτο είναι η εικόνα της Θεοτόκου "Αξιον Εστίν" και του Χριστού "Αντιφωνητού".
Η πλούσια βιβλιοθήκη της Ιεράς Κοινότητος συμπεριλαμβάνει 117 χειρόγραφους κώδικες, από τους οποίους οι 47 είναι περγαμηνοί, και μεγάλο αριθμό εντύπων βιβλίων.
Στο αρχειοφυλάκιο του Πρωτάτου φυλάσσεται το πρώτο Τυπικό του Αγίου Όρους, ο λεγόμενος «Τράγος» (972), με το οποίο εισάγεται επίσημα το κοινοβιακό σύστημα στο Αγιο Όρος και το οποίο διασώζει την ιδιόχειρη υπογραφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή.
Εκτός από το ναό του Πρωτάτου, στις Καρυές βρίσκονται το κελλί του Ραβδούχου με τοιχογραφίες του 12ου αιώνα, καθώς επίσης και το μεταβυζαντινό κελλί του Διονυσίου εκ Φουρνά. Γνωστή είναι επίσης και η Σκήτη του Αγίου Ανδρέα, όπου βρίσκεται ο μεγαλοπρεπής ναός του, ο μεγαλύτερος των Βαλκανίων κατά το 19ο αιώνα.
Η αγορά και τα εργαστήρια
Σημαντική θέση στη ζωή των Καρυών αποτελεί η αγορά και τα εργαστήριά της. Η αγορά των Καρυών αποκαλούνταν "το Παρίσι της Χαλκιδικής", με σπουδαία κίνηση από τον 10ο αιώνα. Η κίνηση αρκετές φορές αναστάτωνε τον ιερό τόπο και το ζήτημα για την επίλυσή του απαιτούσε την παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Επί τουρκοκρατίας υπάρχουν μαρτυρίες για τη διακίνηση πολλών αγαθών. Ο 19ος αιώνας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η κυρίαρχη εποχή ανάπτυξης και διατήρησης καταστημάτων και χώρων εμπορίας ποικίλων προϊόντων τόσο από τους μοναχούς όσο και από τους λαϊκούς. Με την πάροδο των ετών η παραδοσιακή υπαίθρια εβδομαδιαία αγορά και η ετήσια εμποροπανήγυρη του δεκαπενταυγούστου ξέφτησαν και έσβησαν.
Εξερευνήσεις