Η Γόρτυνα είναι μια από τις πιο σημαντικές πόλεις της Κρήτης. Έχει ιστορία 6.000 ετών ενώ είναι ένας από τους μεγαλύτερους αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα. Βρίσκεται στο Νότιο-Κεντρικό τμήμα της Κρήτης, 40 λεπτά νότια της πόλης του Ηρακλείου, πάνω στον οδικό άξονα που οδηγεί στα Μάταλα και τη Φαιστό. Απέχει 1 χλμ. από το χωριό Αγιοι Δέκα.

Το όνομά της, σύμφωνα με την παράδοση, το πήρε από το Γόρτυνα, γιος του βασιλιά της Φαιστού Ραδάμανθυ και αδελφός του Μίνωα, ο οποίος και την ίδρυσε. Μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι ιδρυτής της είναι ο Γόρτυνας, καταγόμενος -αυτή τη φορά- από την Τεγέα της αρκαδικής Γορτυνίας. Μια τρίτη παραλλαγή λέει οτι η πόλη ιδρύθηκε από τη βασίλισσα της Κρήτης και μητέρα του βασιλιά Ταύρου, Γόρτυνα.

Η Γόρτυνα ήταν από τις πρώτες περιοχές που προκάλεσε το ενδιαφέρον ερευνητών και αρχαιολόγων, ακόμη και από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας στα τέλη του 19ου αιώνα, σε μια περίοδο όπου η ύπαρξη του Μινωικού Πολιτισμού ήταν ακόμη μύθος.

Το 1884 βρέθηκε και διασώθηκε η Μεγάλη Επιγραφή από τους Ιωσήφ Χατζηδάκη, Στέφανο Ξανθουδίδη και τον Ιταλό Federico Halbherr. Αυτό ήταν η αιτία για την έναρξη ανασκαφών στη Γόρτυνα. Οι εργασίες άρχισαν μετά το 1898, όταν αυτονομήθηκε η Κρήτη, από την Ιταλική Αρχαιολογική Αποστολή σε συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, και κράτησαν ως το 1940. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν μεγάλα αρχιτεκτονικά έργα και ευρήματα. Μεγάλο μέρος της Ρωμαϊκής πόλης μέχρι και σήμερα δεν έχει ανασκαφεί. Τα πιο σημαντικά ευρήματα είναι στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, ενώ μέσα στα επόμενα χρόνια αναμένεται η ίδρυση του Αρχαιολογικού Μουσείου Μεσαράς, το οποίο και θα τα στεγάσει.

Η περιοχή της Γόρτυνας κατοικήθηκε τα τελευταία χρόνια της Νεολιθικής περιόδου και τα μινωικά χρόνια. Από τα μέσα της 1ης χιλιετίας π.Χ. και έπειτα ο Γόρτυνα διαδέχεται τη Φαιστό και κυριαρχεί στη Μεσαρά, έχοντας ως κέντρο την ακρόπολη με Πολιούχο το ιερό της Αθηνάς.
Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Ρωμαίους, το 67 π.Χ., η Γόρτυνα ούσσα φιλικά προσκείμενη στη Ρώμη, έγινε πρωτεύουσα της Κρήτης αντικαθιστώντας την Κνωσό. Διατήρησε τη θέση της πρωτεύουσας μέχει την αραβική κατάκτηση, το 828 π.Χ., όπου η πρωτεύουσα μεταφέρεται στο Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο.
Έφτασε στο ζενίθ της ακμής της τον 2ο αι. μ.Χ. Μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες (7ος αι. μ.Χ.) ήταν η τελευταία ακμαία εποχή της. Το 796 π.Χ. σχεδόν καταστρέφεται από σεισμό.


Ο αρχαιολογικός χώρος της Γόρτυνας
Η Γόρτυνα χαρακτηρίζεται από το Ναό του Αγίου Τίτου, που είναι και αρχαιολογικός χώρος, το Ωδείο και τον Πλάτανο. Αξιοσημείωτα όμως είναι και η αίθουσα με τους νόμους της Γόρτυνας, ο παλαιοχριστιανικός ναός της Κρήτης και το Πραιτόριο, την έδρα δηλαδή του Ρωμαίου διοικητή της Κρήτης.


Ο Πλάτανος στη Γόρτυνα
Βρίσκεται στο βάθος του αρχαιολογικού χώρου και είναι αειθαλής, γεγονός που τον καθιστά σπάνιο υποείδος διότι κάθε πλάτανος είναι φυλλοβόλος. Στην Κρήτη έχουν καταγραφεί περίπου 50 δέντρα αυτού του είδους.
Ο Πλάτανος συνδέεται με την Αρπαγή της Ευρώπης, κόρη του βασιλιά της Φοινίκης, από το Δία, ο οποίος την ερωτεύτηκε και εμφανίστηκε μπροστά της μεταμορφωμένος σε ταύρο. Αυτή έκατσε στη ράχη του κι εκείνος έφυγε παίρνοντας τη μαζί του. Έτσι έφτασαν στη Γόρτυνα, όπου και της αποκαλύφθηκε, και ζευγάρωσαν κάτω από τον πλάτανο. Τα παιδιά τους ήταν 3 μυθικοί βασιλιάδες της Κρήτης: ο Μίνωας, ο Ραδάμανθυς και ο Σαρπηδόνας.


Η επιγραφή με τους νόμους της Γόρτυνας
Αρχικά, οι νόμοι ήταν εντοιχισμένοι στον τοίχο ενός δημόσιου κτιρίου που χρησιμοποιούσαν ως Βουλευτήριο ή Εκκλησιαστήριο. Περιέχονται στην Δωδεκάδελτο ή Μεγάλη Επιγραφή, η οποία δε βρέθηκε ολόκληρη. Ένα τμήμα της που βρέθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, περιείχε τους 15 πρώτους στίχους της 11ης στήλης. Είκοσι χρόνια μετά, ανακαλύφθηκε ένα νέο τμήμα στο οποίο αναγράφονταν οι 15 πρώτοι στίχοι από τους νόμους. Το 1884 βρέθηκαν ολοκληρώθηκαν οι ανασκαφές και βρέθηκαν όλα τα τμήματα της Μεγάλης Επιγραφής, γεγονός που θεωρήθηκε ως η μεγαλύτερη αρχαιολογική ανακάλυψη του περασμένου αιώνα.

Η Μεγάλη Επιγραφή έχει γραφτεί σε βουστροφηδόν γραφή, με την κατεύθυνση των λέξεων να αλλάζει σε κάθε σειρά εναλλάξ από δεξιά προς τα αριστερά και αντίθετα. Η γραφή αυτή μοιάζει με την κίνηση του βοδιού καθώς οργώνει, έτσι και πήρε το όνομα της. Αποτελείται από 12 στήλες ή δέλτους (Δωδεκάδελτος) και εκτείνεται σε 630 - 640 στίχους, από τους οποίους σώζονται οι 605. Οι νόμοι αφορούν σε ζητήματα αστικού δικαίου και όχι ποινικού ή εμπορικού. Αποτελούν υπόδειγμα λόγο του πνεύματος της ελευθερίας που τους διέπει, καθώς είναι και προοδευτικοί.

Η Μεγάλη Επιγραφή δεν είναι μόνο οι νόμοι της Γόρτυνας, αλλά ο αρχαιότερος ελληνικός κώδικας δικαίου και έχει χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη προσφο-ρά της Κρήτης, κατά την κλασσική εποχή, στον παγκόσμιο πνευματικό πολιτισμό.


Το Ωδείο
Το Ωδείο διαμορφώθηκε τον 1ο αι. μ.Χ. παίρνοντας τη θέση του Βουλευτηρίου της Γόρτυνας. Εκεί διοργανώνονταν μουσικές και θεατρικές παραστάσεις και απαγγελίες. Είναι κορυφαίο στο είδος του, όπως επίσης και το αρχαιότερο ωδείο στην Κρήτη. Αποτελείται από τρία τμήματα:

Το Κοίλον: ο χώρος όπου κάθονται οι θεατές Η Ορχήστρα: ο ημικυκλικός ανοιχτός χώρος, επιστρωμένος με λευκό και γαλάζιο μάρμαρο Η Σκηνή: ο υπερυψωμένος ορθογώνιος χώρος απέναντι από το Κοίλον, με 3 εισόδους και τετράγωνες κόγχες στολισμένες με αγάλματα. Πίσω από τη Σκηνή, ήταν τα παρασκήνια, με ψηφιδωτό δάπεδο - χώρος που μεταγεννέστερα χρησιμοποιήθηκε για ταφές

Ο ναός του Αγίου Τίτου
Είναι ένα μνημείο βυζαντινής αρχιτεκτονικής που προκαλεί δέος. Ο Άγιος Τίτος ήταν μαθητής του Απόστολο Παύλου, καθώς και ο πρώτος επίσκοπος της Κρήτης. Ο ναός χτίστηκε στη Γόρτυνα στα μέσα του 6ου με αρχές του 7ου αι. μ.Χ. Το μεγαλύτερο τμήμα του καταστράφηκε από σεισμό τον 8ο αι. μ.Χ., αλλά στο τμήμα που σώζεται μέχρι και σήμερα, λατρεύεται η Παναγία η Κερά.

Αρχιτεκτονικά ο ναός χαρακτηρίζεται ως τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος και τρούλο. Κατά την οικοδόμησή του χρησιμοποιήθηκε πελεκητός πωρόλιθος. Ο ζωγραφικός του διάκοσμος δυστυχώς καταστράφηκε τον 16ο αι. μ.Χ. Στο δυτικό τμήμα του ναού υπήρχε προαύλιο, στο οποίο σήμερα υπάρχουν σαρκοφάγοι από μάρμαρο.

Μερικά αρχιτεκτονικά γλυπτά και εκκλησιαστικά σκεύη από την Βασιλική του Αγίου Τίτου της Γόρτυνος βρίσκονται στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου.


Το Πραιτόριο
Το Πραιτόριο εντυπωσιάζει με το μέγεθός του, τον αριθμό των κτιρίων και το μεγαλείο που αποκαλύπτουν τα ερείπια. Χρησίμευε ως έδρα και κατοικία του διοικητή της ρωμαϊκής επαρχίας Κρήτης και Κυρηναϊκής.
Η πρώτη φάση του προσδιορίζεται τον 1ο αι.μ.Χ. ενώ πραγματοποιούνταν μετατροπές σε διάρκεια 8 αιώνων. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές αποκάλυψαν συγκρότημα λουτρών, ιερό αφιερωμένο στους Αυγούστους, μια περίστυλη αυλή, δικαστικό μέγαρο και άλλους χώρους διαφόρων λειτουργιών.