Η Παναγία Εκατονταπυλιανή ή Καταπολιανή αποτελεί το ιερό κόσμημα της Πάρου και ένα από τα σπουδαιότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδος.
Βρίσκεται εντός του οικισμού της Παροικιάς, στην ανατολική πλευρά και πολύ κοντά στο λιμάνι, με ξεχωριστή και σπουδαία ιστορία που ξεκινά από τα βυζαντινά χρόνια.
Ο ναός οφείλει το όνομά του στις εκατό του πόρτες, από τις οποίες οι 99 είναι φανερές και η εκατοστή, όπως λέγεται θα αποκαλυφθεί όταν οι Ελληνες θα ανακαταλάβουν την Κωνσταντινούπολη.
Το Καταπολιανή, μάλλον προέρχεται από τον όρο "καταπόλα" και σημαίνει "κατά την πόλη", πιθανότατα δείχνοντας το σημείο όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Πάρου.
Η οικοδόμησή της, σύμφωνα με την παράδοση πρέπει να ξεκίνησε τον 4ο αιώνα, από την Αγία Ελένη την μητέρα του Αγίου Κωνσταντίνου, η οποία έκανε τάμα πως αν βρεί τον Τίμιο Σταυρό, θα κτίσει στη θέση ενός μικρού ναού που βρήκε όταν σταμάτησε στην Πάρο κατά την διάρκεια του ταξιδιού της για την ανεύρεσή του. Στην συνέχεια και μετά την πραγματοποίηση του σκοπού του ταξιδιού της, εκπλήρωσε το τάμα της.
Κατά μία άλλη παράδοση τον ναό οικοδόμησε ο Μέγας Κωνσταντίνος, με εντολή που έλαβε από την μητέρα του η οποία δεν πρόλαβε να υλοποιήση το τάμα της.

Στην αρχή είχε την μορφή μίας σταυρικής ξυλόγτεγης βασιλικής εκκλησίας που πιθανότατα καταστράφηκε από πυρκαγιά. Την περίοδο του Ιουστινιανού ανακατασκευάστηκε και διαμορφώ-θηκε με θόλους και τρούλο. Κατά την παράδοση ο ναός της Εκατονταπυλιανής, είναι έργο του μαθητή του πρωτομάστορα που έκτισε την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης.
Την εποχή της Φραγκοκρατίας και της Τουρκοκρατίας καταστράφηκε και λεηλατήθηκε πολλές φορές, ενώ η μεγαλύτερη καταστροφή συνέβη από τον σεισμό του 1773. Ακολούθησαν διάφορες επισκευές και τροποποιήσεις που παραμόρφωσαν την αρχική επιβλητική μορφή του.
Η σημερινή μορφή του ναού έχει την μορφή της εποχής του Ιουστινιανού, σταυρική βασιλική με τρούλο και είναι έργο του αρχαιολόγου Αναστασίου Ορλάνδου την περίοδο 1959-1966, του οποίου οι έρευνες απέδειξαν ότι στο χώρο υπήρχε ιερός χριστιανικός ναός πριν τον 6ο αι., επιβεβαιώνοντας έτσι την παράδοση ότι η Εκατονταπυλιανή ιδρύθηκε από τους ισαποστόλους.

Ο ναός είναι στολισμένος με γλυπτά που προέρχονται από τον αρχαίο ναό της Δήμητρας που βρισκόταν στο λιμάνι της Παροικιάς.
Στο νότιο μέρος του ναού βρίσκεται το βαπτιστήριο του 4ου αιώνα, το αρχαιότερο και καλύτερα διατηρημένο βαπτιστήριο σε όλη την ορθόδοξη ανατολή με την παλαιότερη τοιχογραφία που έχει βρεθεί στο νησί η οποία είναι του 11ου - 12ου αιώνα και εικονίζει τον Άγιο Γεώργιο.
Η Παναγία η Εκατονταπυλιανή είναι ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, που αποτελείται από τον κυρίως ναό και άλλα κτίσματα, όπως τα έξι παρεκκλήσια, αφιερωμένα σε Αγίους, το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου, των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Φιλίππου, της Αγίας Θεοδοσίας, του Αγίου Δημητρίου και της Οσίας Θεοκτίστης και το συγκρότημα διώροφων κελλιών του 17ου και 18ου αι.
Το όλο συγκρότημα έχει την όψη μοναστηριού και περιβάλλεται από κατάλευκο επιβλητικό περίβολο ύψους 8,5 μέτρων και περιμέτρου 252 μέτρων που έχει προστατευτικό χαρακτήρα.

Σε ένα από τα κελλιά στεγάζεται και το βυζαντινό μουσείο της Παροικιάς με σπάνιας τέχνης εικόνες, ξυλόγλυπτα και άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια από την περίοδο του βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας.